Siyasi sosyolojisi ve hukuk sosyolojisi alanının da öncüsüdür İbn-Haldun’un önemi, aydınlanmacı dünya görüşünün dışında bir tarihsel-sosyolojik çerçeve geliştirme olanağı sunmasında yatar. Tarih felsefesinin ve sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilir. Bilimsel tarihçiliğin ilkelerini koyarken bir yandan da sosyolojinin temellerini atmıştır. İbn-Haldun’a göre tarihin gerçek bilgisine ulaşmak için sosyal olay ve olguların yansız ve objektif gözleminden işe başlamalı, uygarlık ve toplum tiplerinin çeşitliliği, zaman içindeki değişmeleri ve bunların nedenleri gözden kaçırılmamalıdır.
İbn-Haldun, Tunus ve Fas'ta devlet görevlerinde bulundu. Fas emiri onu bilim meclisine kabul etti. Kuzey Afrika'nın o dönem istikrarsız ve entrikalarla dolu siyasal yaşamı 2 yıl hapis yatmasına neden oldu. 1362 de İspanya’ya geçerek eski bir dostu olan Gırnata emiri ile çalıştı. Bedevi kabilelerini çok iyi tanımasından dolayı aranan bir devlet adamı ve danışman oldu. Siyasal yaşamdan çekildiği dönemde 43 yaşında iken adını tarihe geçiren 7 ciltlik dünya tarihi Kitâbu’l-İber ve onun giriş kitabı olarak düşündüğü ünlü eseri Mukadime’yi 1374 te burada tamamladı. Bu eseri ile hukuk sosyolojisinin Aristo (MÖ385-323)’dan sonra ikinci habercisi olarak kabul edilir. Onun yaşadığı dönemi bugünle kıyaslayarak eserini değerlendirmemek gerekir. Olanakların en kıt olduğu zaman, en güçlü bilim ve fikir insanlarının yetişmesi insanı şaşırtır ve “olanaksız” gibi görünür.
Mukaddime, evrensel insan karakterini ön plana koyar. Bu nedenle bütün Dünyada büyük bir değere sahip olmuştur. Konu başlıklarıyla, tarih, tarih felsefesi, sosyoloji, hukuk sosyolojisi ve sosyal antropoloji ağırlıklı bir eserdir. Georgetown Üniversitesi Arap ve İslamik çalışmalar öğretim üyesi Leibzig/Almanya doğumlu Prof. Dr. Barbara Stowasser (1935-2012) ’in 1984 de Türkiye’de verdiği konferansta söylediği gibi “İbn-Haldun, içinde yaşadığı ve çalıştığı, fikren çok durgun sayılan toplum için fazla gerçekçi ve devrimciydi”. Ünlü Eseri Mukaddime’de, devletlerin yükselmesi ve çöküşünü gözlemsel verilere dayalı bir tarih anlayışı ile çözümlemeyi denemiştir. İnsan ve toplum yaşamını etkileyen etmenleri derinliklerine inerek anlamaya ve kavramaya çalışmıştır. Mukaddime, Arap dünyasında etki yaratmasa da Osmanlı tarih anlayışını derinden etkiledi. Mukaddime 18. yüzyılda ilk kez Türkçe’ye çevrilmiş ve Osmanlı tarihçileri (Katip Çelebi. Naima efendi, Ahmet Cevdet Paşa v.d.) İbn-Haldun’un eserlerini inceleyerek Türk fikir tarihine katkıda bulundular Osmanlı Devleti'nin yükseliş ve çöküşünü pek çok kez onun düşünceleriyle analiz ettiler. Eserleri 19. Yüzyılda batı dillerine çevrilerek İbn-Haldun, 19. yüzyıldan itibaren Avrupa’lı tarihçiler tarafından keşfedildi ve büyük ilgi gördü. Öyle ki İngiliz filozof Arnold Toynbee (1889-1975) aradan geçen yüzyıllardan sonra onun için şöyle dedi: "Herhangi bir zamanda, herhangi bir ülkede, herhangi bir zihin tarafından yaratılmış en büyük tarih felsefesinin sahibi" dir. Büyük düşünürün fikirlerine olan ilgi günümüzde de sürmektedir.
İbn-Haldun, 1378 de Endülüs’ten (İspanya’nın güneyindeki bölgeden) Tunus’a döndü, siyasi geçmişi kendisini rahat bırakmadı daha sonra 1382 de Mısır’a gitmek zorunda kaldı. Sultan Berkuk döneminde Kahire medresesine müderris yapıldı. Sonra kadılık görevine getirildi. Adalete düşkünlüğü, tarafsızlığı, siyasi etkilere karşı koyma gücü yüzünden şikayet edildi ve iftiraya uğradı beş kez görevden alındı ve tekrar eski görevine iade edildi. Beraat etmesine karşın gururu incindiğinden görevi bıraktı.1401 de Şam'ın surları dışında karargah kurmuş olan dünya fatihi emir Timur (1336-1405)'la bir mülakat yapma fırsatı buldu. Uygarlıkların doğuşu ve yıkılışı konusunda konferans verdi. Yaşamının en huzurlu yıllarını geçirdiği Kahire’de Memlük sultanlığı (1250-1517) döneminde 1406 da vefat etti. Özet bir bilgi ile büyük düşünürü kısaca tanıtmaya çalıştım.
KAYNAK
Ahmet Üzümcüoğlu (2019) İbn-Haldun (I.Basım) Parola Yaınları:457,İstanbul.
Barbara Stowasser (1984) Ibn-Khaldun’tarih felsefesi : Devletlerin ve uygarlıkların yükselişi ve çöküşü (Çev. Nermin Abadan Unat) Bu konferans 5 Ocak 1984 tarihinde Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde verilmiştir. 173-181.
