19. Yüzyıl da Osmanlılarda batılılaşma sürecinde görülen bilimsel çalışmalar, Avrupa’da yazılan kitaplardan çeviriler yapmaktan ileri gidememiştir. Böyle bir ortamda Müşir (Mareşal) Vidin’li Hüseyin Tevfik Paşa’nın “LINEAR ALGEBRA” adlıkitabının ilk baskısı 1882 de 69 sayfa, ikinci baskısı 1892 de genişletilmiş ve düzeltilmiş olarak 188 sayfa olarak İstanbul’da basılmıştır. Dönemindeki matematiğin en yeni konularından kuaterniyonları işleyen kitap tamamen orijinal içeriğiyle önemli bir istisna oluşturmaktadır.Bu nedenle H.T. Paşa bütün Osmanlı tarihinde temel bilimler alanında orijinal çalışma yapan ve yayınlayan ilk bilim insanımızdır. Hüseyin Tevfik Paşa, Bulgaristan’ın kuzeybatısında Tuna kıyısında Vidin’e doğmuş, ilk ve ortaokulu burada okumuş, 15-16 yaşlarında İstanbul’da bulunan bir akrabasının yanına gelmiş ve dört yıl Askeri Okulda (Mektebi İdadi) okumuştur. Daha sonra Taşkışla’daki Harbiye okuluna girmiş, burada matematik derslerindeki yeteneğiyle Cambridge Üniversitesi mezunu matematik öğretmeni Tahir Paşa’nın dikkatini çekmiş ve Tahir Paşa kendisine özel dersler vermiştir. Eğitimini bitirdikten sonra Harbiye’ye Cebir hocası olarak atanmış, Tahir Paşa ölünce O’nun matematik dersleri de H.T.Paşa’ya kalmıştır. Burada, Cebir, Yüksek Cebir, Analitik Geometri, Diferensiyel ve İntegral Hesap, Mekanik ve Astronomi dersleri vermiştir. H.T. Paşa 1862 de Kıdemli Yüzbaşı, 1866 da Kurmay Binbaşılığa, 1869 da Kurmay Yarbaylığa terfi etmiştir. 1868 de I-Paris’teki Mekteb-i Osmani’ye müdür yardımcısı olarak gönderilmiş ve aynı zamanda balistik ve tüfek üretimi üzerine incelemelerde bulunmakla görevlendirilmiştir. Bu arada matematik bilgisini geliştirmek için üniversiteye da devam etmişve Paris’te kaldığı iki yıl içinde bazı makaleler yayınlamış ve bilimsel toplantılara katılmıştır. H.T. Paşa 1872 de Amerika’daki bazı silah fabrikalarına ısmarlanan tüfeklerin üretimini ve şartnameye uyulup uyulmadığını kontrol etme göreviyle ABD ye gönderilmiştir. 1872 de Albaylığa, 1874’ te Tuğgeneralliğe, 1880 de korgeneralliğe yükseltilmiştir. 1880 yılına kadar ABD de kalmış bu süre içinde matematiğin en yeni alanlarından kuaterniyonlarcebiri üzerinde araştırmalar yaparak “LİNEAR ALGEBRA” adlı İngilizce bir orijinal araştırma kitabı yazmıştır. 1883-1886 yılları arasında Osmanlı Devleti'nin Washington Büyükelçiliği görevini sürdürdü.
Vidinli H. T. Paşa olarak bilinen paşanın bilimsel kimliğini tanıtmayı amaçladığım bu yazıda öncelikle konuyu incelememe neden olan gelişmeleri sunmak istiyorum. 1993 yılı Aralık ayında Çukurova Üniversitesi matematik bölümünde konferanslar vermek üzere konuğumuz olan McGill Üniversitesi (Kanada) öğretim üyesi Prof. Dr. George P. H. Styan ile Çukurova Üniversitesi kütüphanesini gezerken Prof. Dr. Kazım Çeçen tarafından yayına hazırlanmış İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi yayını olan “Hüseyin Tevfik Paşa ve LinearAlgebra” adlı 1988 baskılı kitap dikkatimizi çekti. Kitabın bir fotokopisini McGill Üniversitesi kütüphanesine koyulmak üzere Profesör Styan yanında götürmüştü. Prof. Styan bu konuda daha geniş duyuru ile daha çok bilgiye sahip olabilmek için benden İstanbul Üniversitesi Kütüphane Müdürlüğünden Paşanın bir fotoğrafını temin etmemi rica etti. Parasını ödeyerek temin ettiğim siyah beyaz resmi kendisine gönderdim. Prof. Styan IMAGE bülteninde editör olarak aşağıdaki gönderdiğim fotoğrafı duyurdu. 1995 yılı Temmuz ayında McGill Üniversitesinde düzenlenen “Dördüncü Uluslararası İSTATİSTİK İÇİN MATRİS YÖNTEMLERİ” adlı bilimsel toplantıya davetli konuşmacı olarak katılmıştım. Toplantının bir oturumunda düzenleme kurulu başkanı da olan Profesör Styan, Projeksiyon aleti ile H.T.Paşanın kitapta yer alan fotoğrafını göstererek 1882 de İstanbul’da basılmış“LİNEAR ALGEBRA” adlı kitabın alanında Dünya’da basılmış ilk eser olabileceğine ilişkin bir duyuruda bulunmuştu. Toplantı salonunda konunun uzmanları niteliğindeki 70 bilim insanı içinden aykırı bir görüş çıkmadı. Uluslararası Lineer Cebir Derneğinin yılda dört kez yayınlanan ve George’un editörü olduğu “IMAGE” adlı bilimsel bültenin dış kapağında Paşanın resminin altında görülen “ Bu centilmen kimdir? ve O’nun 1882 de yayınlanmış LINEAR ALGEBRA adlı kitabı, lineer cebir üzerine yazılmış ilk kitap olabilir mi?” sorularını sormuştu. (EK 1 IMAGE sayı:15, sayfa 24, (1995))
Profesör Styan’a ulaştırılan bilgiler bu kitabın H. T. Paşanın kendisi tarafından Harvard Koleji Kütüphanesi Müdürü JustinWinsor’a 5 Şubat 1885 tarihli mektupla birlikte gönderildiğini ve ciltlenmiş bir kopyasının Harvard Üniversitesi Kütüphanesinde bulunduğunu göstermektedir. H. T. Paşa mektubunda kitabını Harvard Koleji Matematik Bölümü öğretim üyesi Profesör J. M. Peirce (1834-1906)’in arzusu üzerine hediye ettiğini belirtmiştir. Ayrıca Benjamin Peirce (1809-1880) tarafından yazılan “LinearAssociativeAlgebra” adlı bir kitabın 1870 yılında Washington City’de basıldığını, bu kitabın “AmericanJournal of Mathematics” adlı derginin 4. sayısında 97-229 sayfaları arasında 1881 deki yayın esas alınarak 1882 de yeniden basıldığı bilinmektedir.
Görüldüğü gibi H. T. Paşa Osmanlı devletinin olumsuzluklarla dolu bir döneminde 1882 de basılan “LinearAlgebra” kitabıyla Dünya’da ilkler arasında yer alan önder araştırmacı olma unvanına sahiptir.Mareşallik rütbesine sahip H. T. Paşanın Eyüp mezarlığında Ferhad Paşa Türbesinden, Feridun Bey türbesine giden Beybaba sokağının sağ yanında yola çok yakın bir yerde mezar taşı bulunmaktadır. Osmanlı dönemi matematikçilerinden Salih Zeki Beyin anılarına dayanarak bilgi sahibi olduğumuz H. T. Paşa ülkemizde bilim tarihi içinde önemli konumda ve unutulmayanlar arasında yer alması gerekenbüyük bir matematikçidir.
KAYNAK:
Akdeniz, F. (2009) Osmanlı Dönemi Bilim Tarihinden Bir Kesit Hüseyin Tevfik Paşa 1832-1901 Matematik Dünyası.I-II 85-88.
