Harflerin Efendisi  İlhan Berk'le "Paul Klee'de Uyanmak"

İlhan Berk...  İkinci Yeni şiirinin "uç beyi"...

Çoğunluğun şairi değildir İlhan Berk, ozanlar için yazar. Kolay anlaşılıverenin peşinde olan çoğunluk, şiirin dışındadır; çünkü. Oysa İlhan Berk'in mensubu ve öncüsü olduğu İkinci Yeni topluluğu, şiiri aklın ve anlamın güdümünden kurtarmak ister. Varoluşçuluk ve gerçeküstücülük akımlarının etkisindeki bu topluluğa göre şiir, duygu ve çağrışımlara yaslanmalıdır. Bu konuda en uçtaki şair, İlhan Berk'tir. İşte bu yüzden  II. Yeni şiirinin "uç beyi"  olarak anılır.

Dil simyacısı... 

Kendisini "dil simyacısı" olarak tanımlayan Berk, "hiçten doğan şiir" [1]e yakın durur. Amaç, anlamı yok etmek olsa bile yine de "şiiri anlamsızdır" diyemeyiz. İlhan Berk için anlam, güzelliğin yaratılmasındadır. Güzelliğin yaratılması ise her zaman anlam birliğinde olmaz. Şiir de buradadır işte... Anlama yaslanmayan güzellikte...

Şiirimizin Evliya Çelebi'si... 

Şiirleri, yeryüzü tanığıdır; ağacın, kuşun, börtü böceğin, arının, akan suyun, semtlerin, sokakların ve insanın türlü hâllerinin tanığıdır. İlhan Berk'in şiiri her yerdedir, her yer şiirine dâhildir. Bundandır, şiirimizin "Evliya Çelebi"[2]si olarak anılması...

Cefası şiir, sefası resimdir...

İlhan Berk'e göre dünya yaşamak için değil, yazmak içindir. Yazmak, yaşamanın yerini aldığı için, onun cehennemidir. Mutlu insan yazmaz çünkü. İlhan Berk'i yazma eyleminden kurtararak mutlu eden tek şey, resim yapmaktır. Bu nedenle Haydar Ergülen, onu "seyr-ü cefası şiir, seyr-ü sefası resim olan." [3] seyir hâlinde bir şair olarak nitelendirir. Resim, onun için yazmaktan kaçtığı zamanlar sığındığı güzel bir liman ve  mutluluk kaynağıdır çünkü.

Sapkın nakkaş...

İlhan Berk, II. Yeni'nin resimle en çok ilgilenen şairidir. Resim tutkusu, yirmili yaşlarının başında başlar. Abidin Dino, Berk'in resim tutkusu üzerine şunları yazıyor: "1939 senesi idi İlhan Berk İstanbul’a geldiğinde, güleç bir dikey olarak Komando Han’daki atölyemin demirbaşları arasına karıştı. Korkarım ki İlhan Berk’in kaderi, -hele ressam olarak- her duvarı ayrı bir renge boyanmış Komando Han’da ‘bağlandı’. Orada tutuldu resim denen ince hastalığa." [4] Yıllarca süren bu tutkusu, Enis Batur'un deyişiyle "sapkın nakkaş"lık boyutundadır.

İlhan Berk'in derin bir resim ilgisi ve bilgisi var. Sadece yazdığı şiirlere bakarak bile anlayabiliriz bunu. "Galile Denizi"nde Beato Angellico[5], İvi Stangali[6], Pablo Picasso[7], Paul Klee[8] ile ilgili şiirleri, resim sanatı hakkındaki düzyazıları, ilgi ve bilgisinin somut göstergesidir. Bu ressamlardan Paul Klee, İlhan Berk'in ve II.Yeni şairlerinin en çok ilgisini çeken sanatçıdır. Özellikle İlhan Berk, Klee'ye hayrandır. Klee'nin resimleri, şairin esin kaynağıdır.  "Paul Klee'de Uyanmak" bu şiirlerinden biri. Şiirin esin kaynağı da Klee'nin "Ad Marginem"i. İlhan Berk, bu tablonun bir kopyasını evinin duvarına asmış ve ona günlerce bakmıştır. Duvardaki tablo, Berk'i "Paul Klee'de Uyanmak" şiirine götürmüştür.

Paul Klee, Alman kökenli, İsviçreli bir ressam. 1879-1940 yılları arasında yaşadı. Wassily Kandinsky ile Bauhaus okulunda eğitmenlik yaptı. "Mavi Süvari" isimli sanat grubunun da üyesidir. 102 eseri, Naziler tarafından düzenlenen "Dejenere Sanat" sergisinde gösterildikten sonra imha edilen Paul Klee'nin başyapıtı, 1932 tarihli "Ad Parnassum" (Parnas'a Doğru) adlı tablosu olsa da İlhan Berk'in asıl etkilendiği tablo "Ad Marginem"[9]dir.

İlhan Berk'in şiirlerinde bir çağrışım aracı olarak kullandığı harfler de Klee etkisiyledir. En sevdiği harfler "A, f, M, U, r, C, e." dir. "Bana harf sevgisini düşünüyorum da, Klee verdi diyorum. 6 yıldır Klee’nin Ad Marginem’i karşımda durur; bakmaya doyamamışımdır. İlk o, galiba V’de, U’da, r’de, l’de plastik bir güzellik olduğunu bulmuş; onları tablosuna saçmış." [10]

Klee, Ad Marginem'i Bauhaus döneminde yaptı. "Ad Marginem" Latince "kenar boşluğu" demek.  Bu başlığı taşıyan resmin dört kenarı da dolu aslında. Dört kenarından farklı görülen bir tablodur Ad Marginem. Ortada kocaman, kırmızı bir güneşin bulunduğu tablonun dört kenarına kuşlar, su bitkileri, insan figürleri, yıldızlar, geometrik şekiller ve harfler sıralanmış. Muhtemel ki İlhan Berk'i bu tabloda en çok etkileyen de resmin kompozisyonu...

Paul Klee'nin resimlerini anlamak öyle kolay değil. Bu nedenle onun resimlerine bakmanın çok zaman alacağı ifade edilir. Tıpkı İlhan Berk'in de altı yıl boyunca "Ad Marginem"e baktığı ve bakmaya doyamadığı gibi... Semboller açısından çok zengin olan Ad Marginem'i yorumlamayı resimseverlere bırakarak resmin İlhan Berk'teki etkisine bakalım[11]:

Uyandım çiçek gibi dayanılmaz güzel kızlar

Ad Marginem'den asma köprüler kurmuşlar İstanbul'a

Nehirler, aylar çevirmişler o Ayla'lar, Münibe'ler

Tümü bir uzak denizde A'lar, V'ler, U'larla

Gece sarı bir evde bir iki yaprak evlerinin önünde

Açtı açacaklar dünyamızı açtı açacaklar

Bu denizi Ayla ayaklarını soksun diye getirdim

Bu dünyaları onun için açtım bu balıkları tuttum

Bir sabah çıkmak güneşler, aylar bir sabah çıkmak

Bir ağacı bu evleri sarı ters bir kuşu düzeltmek

Edibe bu sokağı al götür görmek istemiyorum

Edibe bu evleri Edibe bu göğü bu güneşleri Edibe

A'lar V'ler U'larla olmak Paul Klee'de uyanmak

Şiiri, "Ad Marginem"e bakarak okuyunca, tablodaki güneşin, sarı ters kuşun -muhtemel ki İlhan Berk, u'nun bulunduğu kıyıdan bakıyor- , önünde bir iki yaprak bulunan sarı evin, a'ların-v'lerin-u'ların düşsel atmosferle birlikte şiire katıldığını görüyoruz. İlhan Berk'in Paul Klee'den bu kadar etkilenmesinin en önemli nedeni, ikisinin de sanat anlayışlarında anlamdan ve akılcılıktan uzak durmaları olsa gerek. İkisi de görüneni değil görünmeyeni anlatma/gösterme peşinde.  Çünkü İlhan Berk'e göre resim, bir taklit sanatı değildir. Hatta bununla ilgili olarak okuduğu bir hikâyeyi Abidin Dino'ya şöyle nakleder[12]: "Nakkaş bir ağacın karşısına geçmiş ve boya ile 'tıpkısı'nı çizmiş. Öylesine çizmiş ki, resmi gören kuşlar kanat üstü ağaca konmaya kalkışmış. Derken oradan bir köylü geçecek olmuş, ağaç resmine bakmış, sormuş: 'Bu ne?' Nakkaş çok kızmış bu soruya 'Be adam,  gözün kör mü, bunun bir ağaç olduğunu kuş beyinli kuşlar bile anladı!' demiş. Bilge köylü başını sallamış: ' Boşuna zahmet, o ağaç zaten var.' karşılığını vermiş."

O zaman,  bilge köylü gibi düşünenler için yazının başına dönecek olursak İlhan Berk, kendini bir dil simyacısı olarak tanımlıyor ve "hiçten doğan şiir"e yakın buluyordu. Onun şiiri anlama yaslanmıyordu. Çünkü ona göre anlam, güzelliğin yaratılmasındaydı ve bunun için de illa anlam birliği olması şart değildi. Anlama yaslanmayan güzelliğin peşindeydi İlhan Berk, tıpkı Paul Klee gibi... Çünkü ona göre

"iyi bir şiirde anlam pek ele geçmez

ama hep ele geçmiş gibidir
tek anlama sığınıp kalmamıştır.
resullerin sözleri gibi sıradağlar kurmuştur."
 

Soyut resmin Picasso'dan sonra biricik büyük ustası olarak gördüğü Paul Klee, hikâyedeki köylünün dediğini, yani olmayanı çizmesi nedeniyle kıymetliydi İlhan Berk için. İyi bir şiirde olduğu gibi iyi bir resimde de anlamın kolay kolay ele geçmeyeceğine inanan ve cebinde alfabeyle dolaşan şair, işte bu yüzden Paul Klee'de Uyandı.