“Editör, objektif bir bakış açısına sahip olmalı, yazarın dünya görüşüne ve düşüncelerine saygılı olmalıdır.”

Yazaevi Geliştirici Editörlerden ve Unutulan romanın yazarı Nilüfer Benal ile Editörlük üzerine konuştuk:

Bayram SARI: Son dönemde editör sözcüğü ile ilgili olarak bir kavram karmaşası, anlam kayması olduğu düşüncesinin varlığı duyumsanıyor. Editör sözcüğünün kökeni nereden gelmektedir?

Nilüfer Benal: Editör; Latince kökenli bir sözcük. Fransızcada “éditeur” yayınlayan, yayıncı, İngilizcede “edit” tashih etmek, yayımlamadan önce düzeltmek, “edition” yayına hazırlamak anlamında kullanılıyor. Türk Dil Kurumu ise “editör” sözcüğünü yayımcı, yazıları yeniden düzenleyerek yayıma hazırlayan kimse olarak tanımlıyor.

Kavram karmaşası,  anlam kayması tespitine katılıyorum. Dergi-gazete editörlüğü, kitap editörlüğü, web sitelerinde içerik editörlüğü vb. alanlar, editörlük kavramının alt başlıkları olarak ele alınsa da her biri farklı birikim ve deneyim sahibi olmayı gerektiriyor. Ayrıca son okuyuculuk, lektörlük, redaktörlük gibi farklı uğraşlar, editörlük ile eşanlamlı algılanıyor. Sanırım bu söyleşide hepimizin zihninde ilk çağrışan kitap editörlüğünü irdeleyeceğiz.

B.S: Kitap editörünün görev ve sorumluluk alanı neleri kapsamaktadır?

N.B: Bu sorunu bağımsız editör kavramı üzerinden yanıtlamak istiyorum. Bağımsız kitap editörleri çalışma uğraş alanlarını “geliştirici editör” olarak tanımlıyor ki ben de buna katılıyorum.

Kitap editörü bir eseri yayına hazırlayan kişidir.  Yazmak eylemi imgeyi, düşünceyi harflerle resmetmekten öte bir şey. Anlatmak istediğiniz dertle ilgili felsefe, psikoloji, sosyoloji, tarih, matematik, coğrafya, biyoloji gibi pek çok disiplinlerarası alandan yararlanmak, titiz araştırmalar yapmak durumundasınız. Kaleminizin kıvraklığı, düşleyişlerinizin enginliği bu temeller üzerine oturduğunda özgün bir edebi eser yaratmayı başarabilirsiniz. Bütün bunlar düşünüldüğünde yazmak sancılı, meşakkatli bir uğraş. Öte yandan, yazar eserine odaklanırken gözden kaçırdıkları olabilir. Yazdıklarıyla düşündüklerini bir bütün gibi algılar çünkü. Anlattığı hikâyenin bir kısmının zihninde kaldığını ayrımsayamaz. İşte bir editör tam da bu noktada devreye girmelidir. Öncelikle yazarın eserini baştan sona dikkatle okuyup yazar gibi düşünebilmeli, bu düşüncelerin ne ölçüde yazıya aktarıldığını değerlendirmelidir. Sonrasında, yazarın zihninin metruk koridorlarında sakladığı o nadide imgeleri, cümleleri ‘oltasını yavaşça ve sabırla çeken bir balıkçı’ gibi su yüzüne çıkarabilmelidir.  

Bir editörün en öncelikli odağı elindeki eserin kurgusu olmalı. Yazarın meramını daha etkili aktarmasına nasıl katkı verebilirim, nasıl daha ileri taşıyabilirim sorusunu sormalı ve yaratıcı yanıtlar bulmalıdır. Üstelik bunu yazarın üslubuna hiç karışmadan, dilindeki özgünlüğü bozmadan yapmalıdır. Kurguyu yazarla irdeleyip hemfikir olunduktan, varsa gerekli revizyon yapıldıktan sonra ince okuma başlar.  Eserin her cümlesi üzerinde imla kontrolü yapılır ve varsa anlatım bozukluklarının giderilmesi sağlanır. Yazarın ele aldığı konu hakkında, -bu tarih, siyaset ya da felsefi bir konu diyelim- maddi hata olmaması için editörün iyi bir araştırma yapması gereklidir. Postmodern, distopik, fantastik ya da klasik tarzda (çoğaltılabilir) bir eser ortaya çıkarmak yazarın özgürlüğüdür. Bir editör, bütün bu edebi türlerde donanımlı olmalıdır. Daha onlarca detaylandıracağımız bu görevler son bulduğunda, editör bir “son okuma” yapar. Bu aşamada metni bütünsel olarak tekrar inceler, hataları en aza indirir.

Ben bu görevi son yıllarda moda olan “doğum koçluğuna” benzetiyorum. Yazmak eylemi sancılı bir doğumsa; editör tıpkı bir doğum koçu gibi yazarının terini silen, soluğu kesildiğinde doğru nefes almayı gösteren, takati kalmadığında el veren bir kişi olmalı. Nasıl ki doğan bir bebek sadece doğuranın genlerinden yaratılıyor, ebesi sadece doğurtuyorsa, bir editör de yazarın yarattığında asla parmak izini bırakmamalı, sadece yol arkadaşı olmalıdır.

B.S: Basın yayınla ilgili eğitim öğretim kuruluşlarında editörlük dersleri var mı?

N.B: Editörlük eğitimi için üniversitelerde bir bölüm yok maalesef. Halk eğitim merkezleri, kariyer dernekleri, dershaneler ya da özel mesleki kuruluşlar tarafından verilen editörlük ve yayıncılık eğitimleri var. Herhangi bir bölümden mezun olan kişilerin bu kurslara gitmiş olması, tercih edilme olasılığını artırıyor. Elbette ki Edebiyat Fakültesi ya da Dil Bilimi mezunu olanlar bu mesleği icra etmeye daha yatkınlar.

B.S:  Bir editörde bulunması gereken özellikler nelerdir?

N.B: Editörün işi temel olarak sözcüklerdir. Metindeki anlam düşüklükleri, gereksiz detaylar, tutarsız parçaları algılaması ve yazarı yönlendirmesi gerekir. Bu nedenle dile hâkim olmalı ve yazım kurallarını çok iyi bilmelidir. Metnin yazarının gözden kaçırabileceği teknik sorunları zorlanmadan bulup onarması,  metindeki verilerin doğruluğu ve yanlışlığını da tespit etmesi gerekir. Bütün bunları layıkıyla yapabilmesi için de iyi bir okur ve araştırmacı olmalıdır. Bir editör, objektif bir bakış açısına sahip olmalı, yazarın dünya görüşüne ve düşüncelerine saygılı olmalıdır. Kendi hayat algısından bambaşka bir yazarla ya da metinle çalışabilir. Bu konularda yazarla polemik yaşamamak çok hassas bir noktadır. Elbette elindeki dosyanın içeriği kendi etik anlayışıyla çelişiyorsa, her editörün çalışmayı reddetme özgürlüğü var. Her ne kadar metindeki eksik ve hataları ortadan kaldırmaya çalışmak temel amaç olsa da bir editörün en önemli hassasiyeti yazarın yazma şevkini kırmamak, bilakis yaratıcılığını perçinlemek, teşvik etmek, cesaretlendirmek olmalı.

B.S: Yazılan bir metnin editörden çıkması o metnin basılacağı anlamını taşır mı? Editörün sorumluluk alanı hangi noktada başlar ve biter?

N.B: Eğer yazar kendi başına eserini yayımlamak istemiyorsa, karar tümüyle gönderdiği yayınevinin yayın kurulunundur. Editör, ilgili yayınevinin yayın kurulu üyesi ise, üzerinde titizlikle çalıştığı eseri tavsiye etmek doğal hakkıdır. Türkiye’de yayın yönetmenleri, editörün görüşünü dikkate alarak tek başına da karar verebiliyor. Bu tamamen yayınevinin yapısıyla ilgili bir durum...

Editörün sorumluluk alanına gelince; aslında kitap okura açık bir yayın haline geldiği için hem okur adına sorumludur hem de yazarın okura karşı sorumluluğunun bir parçası haline gelir. Ayrıca editör, her yayıncıyı bağlayan yasalara karşı da sorumluluk üstlenmelidir ki yazar “suçlu” duruma düşmesin.

Sorumluluk hangi noktada başlar ve biter sorusunun yanıtını verirken sınırları belirlemek çok kolay değil. Ancak yayında imzası olacak olan, işin sahibi yazar olduğuna göre yazarın son karar verici olması beklenir. Bu noktada editör yazara “önerilerde” bulunan kişidir ve yazarın izni olmaksızın metinde bir değişikliğe gidemez. Hatta etik olanı editörün doğrudan müdahale etmesi değil, o değişiklikleri yazarın yapmasıdır.

Editörün önerileri kabul görmediğinde ise yapabileceği şeyler elbette var. Künyede isminin editör olarak yer almamasını isteyebilir. Yayınevi çatısı altında editörlük görevini yapıyor ise eserde gördüğü yanlışı ya da eksiği yayın kuruluna ya da yayın yönetmenine bildirebilir. Bağımsız bir editörden bahsediyor isek editörün sorumluluğu önerilerde bulunup da yazarın kabul etmediği her noktada biter.