II. Meşrutiyet Döneminde Eğitimdeki Gelişmeler (1908-1918)
Avrupa’daki "Jön Türkler" hareketi, nihayet II. Abdülhamid’i tahtan indirdi ve 1908’de ikinci kez meşrutiyet ilan edildi. Bu Meşrutiyet yalnız siyasî bir değişme değil, aynı zamanda Avrupalılaşan bir fikir faaliyetinin başlangıcı idi. Bu dönemde Batılılaşma düşüncesi sistematik hale getirilmiş ve toplumunun birinci sorunu olarak sunulmuştur. II. Meşrutiyet dönemi, Türkiye tarihinde eğitim üzerinde en çok yazının yazıldığı ve tartışıldığı ve eğitim sorunları ile en çok ilgilenilen ve deneyimler kazanılan bir dönem olmuştur. Bu dönemde sistemsiz de olsa bütün düşünce akımları Türkiye’ye aktarılmaya çalışılmıştır. Eğitim düşüncesi alanında gerek batıdan gelen süreli yayınlar gerekse de Avrupa’ya giden yabancı öğrenciler ve araştırmacıların eser ve makaleleri, Bulgarca’dan çevrilen eserler vs. pedagoji denilen kavramı Türkiye’ye en iyi şekilde yansıtma fırsatı bulmuştur. 1918 yılına kadar süren II. Meşrutiyet, yenileşme açısından yoğun bir tartışma ve uygulama dönemi olmuştur. Yapılan reformlar ve yaratılan hürriyet ortamı itibarıyla adeta sonradan kurulacak olan Cumhuriyetin Laboratuvarı işlevini görmüştür. Bu dönemde Türk kadını erkeklerin haklarına eşit olmasa da bir takım haklar kazanmaya başlamış; memur olma hakkını elde etmiş, kızlara yükseköğrenim yapma imkânı verilmiştir. Gene bu dönemde medreselerin programları yeniden düzenlenmiş, Latin harflerin alınması konusunda ciddi tartışmalar yapılmıştır. 1839’dan II. Meşrutiyetin ilanına kadar maarif teşkilâtı, ilaveler ve çıkarmalarla küçük değişikliklere uğramış ama aslını hep muhafaza etmiştir. “Meşrutiyetin ilk yıllarında Türk olmayan mebusların, patrikhanelerin, siyasî fırkaların, basının ve nihayet yabancı hükümetlerin gösterdikleri zorluklar yüzünden hiçbir şey yapılamamış, maarif işlerinde Nisan (1909) tarihine kadar yedi maarif nazırı değişmiştir.” Emrullah Efendi, 1909’da meşhur Maarif-i Umûmiye Kanunu Layihasını(belgesini) hazırlamış, ancak bu belge yine yukarıdaki nedenlerden dolayı kanun haline getirilememiştir. Emrullah Efendi ise, maarif meselesini layiha doğrultusunda parça parça ele almak yolunu takip etmiştir. Emrullah Efendi bu dönemin en önemli simalarındandır. Eğitimde değişiklik yapmak gerekiyordu, fakat işe nereden başlamak gerekirdi? Tartışma konusu olan bu husus için Sâtı Bey maarif ıslahında ilkokullardan başlama fikrini savunurken, Emrullah Efendi üniversiteden başlama görüşünü ileri sürüyordu. Emrullah Efendi’nin bu görüşüne eğitim tarihinde “Tuba Ağacı Nazariyesi” denir. Emrullah Efendi, eğitimin yetişmiş insanlarla gerçekleşebileceğini, yetişmiş kadrolar olmadan hiçbir iş yapılamayacağını vurgulamıştır. Bunun için de önce elaman yetiştirme yolunu seçmiştir. Onun hazırladığı 1913 tarihli “Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-u Muvakkati” (Geçici ilköğretim Kanunu), geçici başlığını taşımasına rağmen Cumhuriyet yıllarında da birçok maddesi yürürlükte kalmıştır. Bu kanun ilköğretim okullarının meccani (parasız) ve zorunlu olduğunu hükme bağlamıştır. Parasız öğretimde ilk kabul edildiği kanun da bu olmaktadır. Bu kanun ayrıca “ ana mektepleri ve sıbyan sınıfları” adı altında 4-6 yaş arasındaki çocukların eğitimini de düzenlemiştir. Bu okulların işleyişi bir tüzükle belirlenecekti. 1915 tarihli “Ana Okulları Tüzüğü” (Ana mektepleri Nizamnamesi) ile aynı yıl kabul edilen “Öğretmen Okulları Tüzüğü”, anaokulu öğretmenlerinin, Kız Öğretmen Okulu’na bağlı “Ana Öğretmen Okulu’nda yetiştirileceğini hükme bağlamıştı. Kendi tüzüğüne göre anaokulu öğretmenleri, Osmanlı yurttaşı olmalı, Türkçeyi iyi kullanabilmeliydi.
Anaokulu öğretmeni yetiştirmede ilk ciddi uygulama, 1913-1914 öğretim yılında İstanbul Öğretmen Okulu’nda açılan "Ana Muallime Mektebi’yle başlamıştır. Bu okulun uygulama okulu niteliğinde bir de ”Ana Okulu” bulunacaktı. Ana Muallime Mektebi 6 yıllık ilköğretim mezunları arasından sınavla aldığı öğrencileri okutuyordu. Süresi bir yıldı. Öğrencilerin büyük çoğunluğu yatılıydı. Bu okulda, kapandığı 1918-1919 öğretim yılına kadar 370 öğretmen yetişmiştir (Dr. Niyazi Altunya).
