1881 yılında yapılan ve ilk yıllarında hastane olarak kullanılan daha sonra da otele dönüşütürlen tarihi Nuri Has Pasajı´nın durumu içler acısı.
1957 yılından beri Nuri Has Pasajı´nda berberlik ile başlayan iş hayatına şimdi emlakçılıkla devam eden Fevzi  Şahinaslan,?Pasajımız çok ihmal edildi? dedi.
Eskiden bu pasajın Adana´nın hatta tüm Çukurova´nın en önemli alış-veriş merkezi olduğunu söyleyenŞahinaslan. ?Biz pasaj içinde soğanların,pamukların içinde yürüyemezdik. Öyle kalablıktı. Şimdi ise bakımsızlıktan neredeye yıkılacak durumdadır? diye konuştu.
Nuri Has pasajı hakkında Adana Life Dergisinde yayınlanan ?Adana Nuri Has Pasajı ve Tarihi Mekânların Sürdürülebilirliği? araştırmasında şunlar yazıldı:
?Adana´nın eski kent merkezi, Küçük Saat Meydanı, insan ve araç trafiğinin çok yoğun olduğu alanlar ve hemen oralarda, Eski Adana´nın özellikle ticareti açısından kalbinin attığı yer: Nuri Has Pasajı
Adana 1970 li yılların ortalarına kadar nerdeyse bütün güney ve güneydoğunun ticaretinde merkez gibiydi. O tarihlerde özellikle manifatura, itriyat, giyim kuşamın her türü için Adana tam bir merkezdi. Nuri Has Pasajı işte bu ağırlıkla toptan alışverişin Adana´daki güçlü örneği idi.
İstanbul´da hanlar bölgesinde Anadolu´dan gelen tüccarın aradığını bulması ve misal olarak Kürkçü Han İstanbul´da ne ise güney illerdeki tüccarların da merkezi Nuri Has Pasajıydı.

Pasajın şu an içinde bulunduğu sakin, yer yer ıssız durumu tarihte aldığı rolün tezatı sanki. Ama yine de koridorlarda, uzun iç yollarında geçmişin ayak izleri, o tantanalı günlerin kendine has kıpırtılarından yankılar asılı duruyor.
?İstanbul´a gitmek yerine bölgenin kasaba ve köylerinden gelenler Nuri Has Pasajı´ndan alış veriş yaparlardı. Nuri Has Pasajı´ndan sandık sandık, çuval çuval mallar ambarlar vasıtasıyla dükkan ve mağazalara sevk edilirdi. Kısacası Nuri Has Pasajı büyük bir alışveriş merkeziydi o yıllarda? (1)

Bitişiğinde yer alan ve 1960 larda yapılmış Türk Ticaret Bankası´nın üzeri Defterdarlık idi. Hemen yanındaki Nuri Has Pasajı´nın kuzey yönünde arzuhalciler yolda dizilirdi. Bir tabure ve küçük bir masa ve sandalyeden oluşan arzuhalcilik mekanı yola dizilirdi. Şimdi böyle bir iş ve buna ait bir uğraşının olmadığını biliyoruz.

Pasajda marangozdan manifaturaya, toptan itriyata her türlü dükkan bulunurdu. Geçmişin alışveriş mantığı ve toptan ticareti bu hana şekil ve anlamvermişti.
PASAJIN YAPISI
Nuri Has Pasajı iki katlı iç avlusu bulunan, alt katta hem yol tarafına açık dükkanlar ve hem de iç avluya bakan dükkanlardan oluşuyordu. Üst kata köşelerden yapılan merdiven evleriyle çıkılır, burada saçaklı hanın dört tarafını dolaşan geniş yürüme koridoruna bağlı ve dışa bakan dükkanlardan oluşmuştu.

Yapı alt katı kargir üst katı ahşap-çatma olarak imal edilmiştir. Yapının üstünü ahşap ve üzeri alaturka kiremit kaplı çatı örtmektedir.
İlk zamanlarında muhtemelen boş ve geniş bir düzlük yaratan orta avlu, günün ticaret anlayışına uygun olarak geçici depolamaya, mal sevkiyatına, toptan alışverişin gereklerinden olan yükleme ve boşaltmalar imkan verecek biçimdeydi. Fakat daha sonra bu avlunun içine betonarme uzunlamasına iki katlı bir blok yapıldığını, pasajın üst kat koridorlarına köprü geçişler teşkil edildiği, dükkanların çoğaltıldığı anlaşılmaktadır.

Nuri Has Pasajı aslında birçok Anadolu kentinde bulunan ?hanlara? benzemekte, plan şeması ve işleviyle ortadaki boşluğu ile han gibidir. Dışındaki ana yollara yüz vermesi ve cadde üstü dükkanları olması pasajın artı avantajlarıdır.

BUGÜN PASAJIN DURUMU
Adana tarihi kent merkezinde kendine has başkalaşım ve kentin geçirdiği evrelerden dolayı stresler hissedilmektedir. Planlama ve koruma açısından yeterli düşünceye, yeterli kamu desteği ve kaynağına sahip olamamış önemli kentlerimizdeki bütün bozulmalar Adana için de geçerlidir. Nuri Has Pasajı bu hüzünlü gelişmeden etkilenmiş görünmektedir.

Tarihi kent merkezi için uzun vadeli bir strateji ile koruma tedbirleri alınamamış olması eski ile yeninin iç içiçeliğinde bugün daha da ortaya çıkan bazı sorunlar yaratmıştır. Korumanın gerekliliği üzerine sade vatandaştan en yüksek dereceli kamu görevlisinin görüş bildirmesine rağmen gerçekçi bir sosyal politikayla desteklenmemesi ve modernleşen yaşama ayak uyduran bir çizgide algılanmaması alarm zillerinin çalmasına neden olmuştur.

Nuri Has Pasajı bugün eskinin sönen bir yıldızı gibi durmaktadır. Işıltılı günlerinden izler durmakta fakat o yapının, ticaret anlayışının, bugünkü kullanım ve ticaret fikriyle bağlantısı giderek zayıflamaktadır.
Bu açıdan zaten Pasaj neredeyse %30 dolulukta, bir çok dükkanıyla kapalıdır. Özellikle iç taraf ve üst katlarda depo olarak tutulan bir mekan haline gelmiştir.
Geçmişte ?Nuri Has Pasajı´nın üst katındaki İmren Lokantası´nda çekilen ziyafetlere katılmak bir ayrıcalıktı.?  demek biraz bugünlerin uzağında kalmıştır. Yine üst katta ?ustanın yeri? isminde bazı ucuz yemek yerleri vardır ama hiçbiri İmren Lokantası ayarında değildir.

Yol cephesinde dükkanlar doğal olarak ticaret aksında durdukları için belirli bir öneme sahip olmayı sürdürmektedirler. Fakat iç avlu kenarında tek tük açık işyeri vardır artık. Üst kat daha da terkedilmiş gibidir. Eskiden alışverişin merkezi olan bu binada tam bir tur attığınızda üstelik tatil günü olmayan bir günde en fazla bir iki kişiye rastlamak Pasajın mekansal anlamının dışına nasıl sürüklendiğini göstermektedir.

Yapıdaki eskime alametlerini, uğramaya başladığı deformasyonu, uzun süredir bakım ve tamirat geçirmediğini bu gözlemimize uzun uzun yazmıyoruz, fotoğraflarda izliyorsunuz. Yapının dış cephesinde yaratılan başkalaşımlar, dükkan cephelerini hoyratça ve belirli bir disiplinden uzak davranışları, tabela anarşisi,? yine fotoğraflardan görünsün istedik.
BUGÜNÜN PASAJINDAKİ ESKİME ve SÜRDÜRÜLEMEME OLGUSU
Biraz daha detayda incelersek yapının fiziksel olarak başkalaşması ile terk edilişi sürecindeki paralellikleri fark ederiz. Üstelik tarihi kent merkezinde ve belirli bir tarihi dönemi ifade eden bu sivil yapı kendisine yüklenen işlevlerin artık eskisi gibi yapılmaması nedeniyle büyük oranda terk edilmiştir. Bu yapı asıl maksadı dışında yer yer kullanılmaya başlanırken bir bölümü de boş tutulmakta, kentin bu değerli bölgesinde hiçbir işlevi olmayan fiziksel bir büyüklük haline dönüşmektedir.

Seçtiğimiz bu örnek ile yaptığımız gözlemin sonucunda, tarihi bölgede, tarihi özellikleri de bulunan yapıların nasıl yaşatılacağı, nasıl yenileneceği, nasıl işlev kazanacağı, ? gibi temel soruları gündeme taşımaya çalışıyoruz.
Kent içlerinde daha konforlu, daha nitelikli yeni alışveriş mantığı artık olanakları kısıtlı, teknik açıdan istenenlere yanıt veremeyecek bu binaları tercih etmemektedir. Bir defa bu realiteyi bir kenara yazmamız gerekiyor. İşin bu yöndeki kendiliğinden ve doğal gidişini duygusal, hamasi, yönlendirici bilgileri topluma anlatmakla durdurmak söz konusu değildir. Ya bu yapılar yenilenerek günümüz ihtiyaçlarını da içerecek şekilde toplum hayatında, kent sürecinde kalmaya devam edecek ya da bu örneğimizde olduğu gibi maalesef yavaş yavaş kenara çekilecek, zamanla tümüyle terk edilecektir. Sonra da üzerinde hiçbir onarım yapılmayan fiziki yapı kendiliğinden veyahut çeşitli etkilerle yıkılıp ortadan yok olacaktır.

Bu süreç aslında bizim fazla aykırı bulmadığımız, içinde yer aldığımız, çokça tanık olduğumuz ?korumacılık? sürecidir.
SÖNEN YILDIZLAR GALAKSİSİ
Bir şey ya korunur ve yaşar ya da kendini yenileyemez ve yıkılıp yok olur gider. Korunanlar da büyük oranda yine yenilemeye uğramadığı, kendisini güncelleyemediği için prestij olması gibi nedenler dışında kullanılmaktan çok ?korunur? Bir anlamda ?müze? gibi korumak, yaşatılarak koruma fikrine nazaran daha ?etik? daha ?temiz? daha ?bilimsel? ve daha ?sorunsuz? olarak çoğunlukla kabul görür.

Koruma ve tarihi kent kavramları için üzerinde konuştuğumuz korunacak fiziksel yapı ve yapılar; yani tartışılan konunun nesnesinin ne olacağı tartışanlardan bağımsızlaşmaktadır. Gözlemimizde ele aldığımız Nuri Has Pasajı tam bir gereklilik olarak geçmiş yüzyılıln ilk çeyreğinde yapılmış, kendi misyonunu yerine getirmiştir. Bu gün bu işlev bu fiziki yapıda görülemez duruma gelmiş, can alıcı fonksiyon orayı terk edip başka mekansal kurgulamalarıyla yer değiştirmiş, mevcut fiziksel yapı ticaretin alt türevlerine, ucuz depolamalara terk edilmiştir. Bu yapı adeta ruhu çıkmış bir bedene dönmüştür.

Yapının içinde bulunduğu kentsel alan tarihi doku, eski kent bütünüdür. Kent alanı ve lokasyon manasında önemli bir değere sahiptir. Fakat yapı kullanım değerinden yoksunlaşmıştır. Bulunduğu yerin önem ve değeriyle yapının sıfırlanan kullanım değeri çok ciddi bir tezat oluşturmaktadır.
Bu tezat uzun süreli elbette kalmaz ve ekonomik-sosyal yapı bu tezatı kendi işleyişi içinde süreç içinde mas eder, kendi akışkan reel çözümlerine kavuşturur. Özellikle piyasa ekonomisi içinde yapının bulunduğu arsa değeri şu andaki yapının kullanım değerini aştıktan sonra yasal-yönetsel zorlamalar geçersizleşir. Pratik gelişmeler sözel itirazlara galebe çalar.
Sürdürülebilirliği belki de bu bağlamda ele almayı denemek doğru olacaktır. Tarihi, kültürü ve ama ona can katan işlevin sürdürülebilirliği? Temel sorunu bu noktada aramak, tasarım ve kentsel yenilemeyi, sürdürülebilirliği sağlamak üzeride düşünmek gereklidir.
Koruma fikrinin uzun aşılamaz duvarların ardındaki ?özel bir tartışmaya? dönüşmesi, uzmanlarının anlayıp uzmanlarının savunduğu ?üst´ bir dile çeviren koruma pratiği ve onun açmazlarının içindeyiz. Bu tutum daha tutarlı bir koruma düzenini, imrenilecek kentsel koruma ve yaşatmayı değil daraltılan bu alandan kaçışı çoğaltmaktadır.

Dar alanda ise sadece yönetmeliklerle önü kesilen ve kurul disiplinleriyle ?korunması´ emredilenler, o söylenen şekilleriyle yeni kente ve faliyet alanına doğamadıkları, giderek hiç birşeye adapte olamadıkları için bir süreliğine kalakalmaktadırlar. Bu duruma düşen yapılar için zaman bir süreliğine donmakta, niteliklerini yitirerek umutsuz sona doğru ilerlemektedir.
BİRKAÇ SORUYU KENDİMİZE SORMALIYIZ
Nuri Has Pasajı ve benzeri yapıların ortak sayılabilecek bir kaderi olduğunu söyleyebiliriz. Dönüşemeyen, var olan kullanım değerini yitiren ama çeşitli nedenlerle tarihi özellikler taşıyan yapıların gelecekte ne olacakları, nasıl varlıklarını sürdürebilecekleri sorusu önemle üzerinde durulması gereken bir sorudur.
Onların kullanılmadan, yıkılmalarını bekleyerek ama halen ?var olduklarını´ zannedip, tarihi çevrenin korunduğu izlenimine kapılanlar aslında tümüyle ve geri dönüşsüz olarak bu yapıların kent ve toplum hayatından çekip gitmelerine yol açmaktadırlar.
Zamanın yıpratıcılığıyla gözlemimizdeki Nuri Has Pasajı gibi yapılar birbir yok olurken, korunması gerekenlerin nasıl kullanılmaları problematiğinin hep bir sorun olarak karşımızda duracağı unutulmamalıdır.

Mimarlık ve tasarım gücünün devreye girdiği bir süreç hepimiz için önümüze alınması gerekir. Bu gözlemimizde sizinle tanıştırdığımız Nuri Has Pasajı belki bu sürecin başlatılmasında mütevazi bir adım olur.?
Notlar
1. Adana Life Dergisi, sayı:7, s:62
2. Adana Life Dergisi, sayı:7, s:63 (vş)